Website

De naam Quaghebeur

de betekenis onderzocht

Zoals elders op deze website te lezen valt is de familienaam Wagenbuur een verbastering van de Vlaamse familienaam Quaeghebuer, of zoals de naam tegenwoordig in België het meest voorkomt, Quaghebeur. Voor een betekenis van de naam Wagenbuur moeten we dus naar een betekenis van de naam Quaghebeur op zoek.

Onderzoek uit 1974

In 1974 verschenen in het Vlaamse tijdschrift "Naamkunde" twee artikelen over de familienamen Quaghebeur en Goeghebeur. In het eerste artikel van M. Quaghebeur volgt een uiteenzetting van de geografische verspreiding van deze beide familienamen, met name in de Belgische provincies West- en Oost-Vlaanderen, op grond van een eenvoudig oriënterend onderzoek. In het tweede artikel diept redacteur O. Leys deze bevinding uit tot een "pleidooi voor het naamgeografisch onderzoek" naar deze achternamen.

De kern van het betoog van beide heren is feitelijk dat ze niet onder de indruk zijn van de gangbare uitleg van de betekenis van de namen Quaghebeur en Goeghebeur. Die is voordehandliggend dat ze respectievelijk "slechte en goede buren" zouden betekenen. Daarmee zouden het namen zijn die een menselijke eigenschap beschrijven, zogenaamde eigenschapsnamen dus. De basis van de scepsis van beide heren ligt in hun bevinding dat deze beide namen slechts in een zeer specifiek gebied voorkomen en dat is voor eigenschapsnamen zeer ongebruikelijk, dat geldt veel meer voor herkomst namen, namen dus die aangeven waar iemand vandaan kwam. Om het nog ingewikkelder te maken hadden ze ook ontdekt dat er in het aangrenzende gebied in Noord-Frankrijk namen voorkomen die een directe Franse vertaling lijken te zijn van Quaghebeur en Goeghebeur, respectievelijk Malvoisin en Bonvoisin. Bovendien werd tussen de verspreidingsgebieden van deze laatste namen ook nog de familienaam Voisin aangetroffen. Een soort neutrale tussenvorm dus, die geen equivalent in Vlaanderen leek te hebben.

Schetsmatige weergave van de bevindingen van de heren Quaghebeur en Leys over de geografische verspreiding van de namen Quaghebeur, Goeghebeur, Bonvoisin, Malvoisin en Voisin. Uit Naamkunde 1974.

Helaas hebben beide heren geen antwoord op de vraag waarom de namen zo specifiek verspreid voorkomen, noch op de vraag wat de namen dan wél zouden betekenen.

Standaardverklaringen

De meeste standaardwerken waarin de betekenis van familienamen wordt verklaard zijn inderdaad erg snel klaar met de namen Quaghebeur en Goeghebeur (in welke spellingsvorm dan ook). In "Huizinga's namenlijst" worden in de categorie "Vrienden en bekenden" de namen Goedegebuure en Quagebuur vermeld. Alleen de laatste wordt in een voetnoot nader verklaard, maar slechts met de woorden "Kwade buur".

In het standaardwerk "De Nederlandsche Geslachtsnamen" van Winkler uit 1885, wordt iets meer aandacht aan de namen besteed, maar de conclusie blijft dezelfde. 

Ook hier weer de eenvoudige conclusie dat de namen betekenen wat het meest voor de hand ligt: goede en kwade buren. Dat bovendien de goede buren talrijker zouden zijn dan de kwade gold in 1885 weliswaar voor Nederland (zie verderop), voor West-Vlaanderen was dat waarschijnlijk niet het geval.

Vergelijkend geografisch onderzoek

Er wordt - voor zo ver na te gaan is - door niemand gevolg gegeven aan de oproep van Quaghebeur en Leys, tot nader onderzoek. In 1984 wordt in het tijdschrift 'Onze Taal' wel een artikel gewijd aan het pleidooi van beide heren. Maar verder dan een zeer beknopte samenvatting van de artikelen gaat 'Onze Taal' echter niet. Er wordt zelfs geen aandacht besteed aan het voor Nederlanders toch meest opvallende gegeven dat de namen, althans buiten Nederland, meestal gespeld worden met een "eu": ghebeur, in plaats van met een "ue" of "uu", ghebuer/gebuur.

In 2003 besloot ik daarom dat het tijd was voor een eigen onderzoek naar de geografische verspreiding én betekenis van de namen Quaghebeur en Goeghebeur. Met behulp van het Internet moest toch een eind te komen zijn.

Als eerste vroeg ik mij af of de opvallende geografische verspreiding van de namen in 2003 nog steeds zou gelden, omdat het er naar uitziet dat de sleutel van de betekenis van de namen in die geografische verspreiding ligt. Bij het eerste onderzoek uit 1974 had de heer Quaghebeur gebruik gemaakt van de gegevens van de laatste volkstelling uit 1947 in Nederland en van de toenmalige telefoongidsen van Vlaanderen en Noord-Frankrijk. Voor dat laatste gebied gaf hij ook nog aan dat die Franse telefoongidsen slechts beperkte gegevens opleverden. De gegevens van Nederland waren in 1974 eigenlijk al 27 jaar oud. Daarbij bleek mij nu dat zijn gegevens niet volledig waren. Het aantal van de provincie Zuid-Holland wordt bijvoorbeeld helemaal niet genoemd, terwijl daar op Zeeland na de meeste Goedegebuur's wonen! Ook blijken de cijfers van enkele andere Nederlandse gebieden niet geheel correct overgenomen.

Met de komst van de elektronische telefoongidsen op het Internet is een onderzoek naar telefoongegevens veel eenvoudiger geworden. Voor mijn onderzoek heb ik de gegevens voor heel Nederland en België en van de vier noordelijke departementen in Frankrijk op een rijtje gezet (Nord, Pas-de-Calais, Somme en Aisne). Onderstaand de getallen uit het oorspronkelijke onderzoek naast de gegevens uit februari 2003.

 

Geografische verspreiding van de naam Quaghebeur (in diverse spellingen, m.u.v. de vorm Wagenbuur, die is apart - in groen - vermeld).
1974 (1947)	2003

Opvallend is de enorme toename in het Noord-Franse departement Nord, van slechts 13 gevonden vermeldingen in 1974, tot 125 in 2003, bijna tien maal zo veel! We mogen er haast vanuit gaan dat het onderzoek van 1974 inderdaad niet compleet was. Maar ook in West-Vlaanderen, waar in 1974 met 56 vermeldingen al het hoogste aantal van alle onderzochte gebieden was aangegeven, zijn in 2003 bijna vier maal zoveel vermeldingen gevonden (219). Wat betekent dat ook in 2003 West-Vlaanderen nog het gebied is waar de meeste Quaghebeurs wonen.

 

Geografische verspreiding van de naam Goeghebeur (in diverse spellingen)
1974 (1947)	2003

Bovenstaand de vergelijking van de verspreiding van familienaam Goeghebeur in diverse spellingen. Daarbij moet worden aangetekend dat de cijfers voor het onderzoek uit 1974 voor Nederland zijn gecorrigeerd. De heer Quaghebeur gaf aan dat hij gebruik gemaakt had van de cijfers van de Volkstelling 1947. Die cijfers zijn na controle uit een andere bron in bovenstaande kaart ingetekend. Ze wijken op punten af van de door de heer Quaghebeur gegeven cijfers. Opvallend is dat de naam Goeghebeur, in tegenstelling tot Quaghebeur, in Frankrijk bijna niet voorkomt. In Nederland daarentegen is deze naam, weliswaar in de spelling Goedegebuur of Goedegebure, meer voorkomend dan in België. Voor België geldt wederom dat de naam in de provincie West-Vlaanderen het meest voorkomt. Zowel in 1974 als in 2003.

Om echter te kunnen nagaan of de opvallende geografische verspreiding zoals die geschetst werd door de heren Quaghebeur en Leys in 1974 ook in 2003 nog steeds geldt, moesten de gegevens voor Oost- en West-Vlaanderen en de departementen Nord en Pas-de-Calais nader gespecificeerd worden. Om te kijken of er ook voor de Goedegebuurs in Zeeland (dat ook nog direct grenst aan het hiervoor genoemde gebied) een interessante geografische verspreiding geldt, zijn ook die gegevens nu nader gespecificeerd.

Dat betekent dat voor elke gevonden vermelding geteld is in welke plaats die gevonden naamdrager woont. Die vermeldingen zijn vervolgens als stippen op een kaart aangegeven. Een kleine stip voor 1 tot 5 vermeldingen per plaats een grotere stip voor meer dan 5 vermeldingen. Uiteraard is voor de volledige vergelijking met het onderzoek uit 1974 ook de naam Voisin onderzocht.

 

Verspreiding van de onderzochte namen in 2003 grafisch voorgesteld

Verspreiding van de namen Goeghebeur, Quaghebeur, (in diverse spellingen), Malvoisin, Bonvoisin en Voisin. 
In het gebied van Noord-Frankrijk tot en met Zeeland.

Conclusie geografische verspreiding

Deze kaart uit 2003 vertoont overeenkomsten, maar ook verschillen met de schets uit 1974. Voor het Franse gebied is de verspreiding van de namen Bonvoisin, Voisin en Malvoisin van Noord-West naar Zuid-Oost precies als in 1974 op grond van de steekproeven door de heren Quaghebeur en Leys verwacht werd. Een opvallend verschil is echter dat de Quaghebeurs weliswaar aan de Malvoisins raken, voor de Goeghebeurs is dat nu minder duidelijk. De namen Quaghebeur en Goeghebeur lijken iets meer een  noord-zuid dan een oost-west verspreiding te hebben. Waarbij de Quaghebeurs meer in het zuiden voorkomen en de Goeghebeurs in het noorden. De grootste populaties Quaghebeurs vinden we inderdaad in de zuidelijk gelegen steden Poperinge, Ieper en Izegem. De Goeghebuers vinden we in de noordelijker gelegen steden Gent en Brugge. Het vooral in het noorden voorkomen van de laatstgenoemden zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat in het aangrenzende Zeeland alleen die naam werkelijk voorkomt. Hoewel de grootste populaties Goedegebuur juist niet in de gebieden voorkomen die het dichtst bij België liggen. Samenvattend lijkt de schets met name voor de Franse namen Malvoisin, Bonvoisin en Voisin te kloppen, voor Quaghebeur en Goeghebeur geldt een meer zuid-noord verdeling. Het is echter goed mogelijk dat de gebieden van oorsprong wel direct aan de Franse namen aansloten. Om dat te onderzoeken zou nog meer naar historische gegevens gekeken moeten worden, dan de heren Leys en Quaghebeur in 1974 al deden. 

Goedegebuurs in Nederland

Voor de in Nederland wonende mensen met de namen Goedegebuur en Goedegebure is dat historisch onderzoek mogelijk. Het lijkt er sterk op dat hun naam oorspronkelijk uit West-Vlaanderen afkomstig is. Daarvoor moest onderzocht worden of het veel voorkomen van deze naam in Nederland nu, inderdaad van recentere datum is. De heren Leys en Quaghebeur hebben dit niet onderzocht, maar de eerder genoemde cijfers over alle gebieden lijken dat al enigszins aan te geven. We zien in de ruim vijftig jaar die tussen de getallen zitten (1947-2003) een enorme toename in Zuid-Holland en de andere Nederlandse provincies. In Zeeland slechts een zeer bescheiden toename. Dat doet vermoeden dat de naam vanuit die laatste provincie een opmars door Nederland maakt. Dit is in 2003 eenvoudig na te gaan. 

Hoewel nog met uitzondering van (de voor dit onderzoek helaas belangrijke) provincies Zuid-Holland en Noord-Holland zijn de gegevens van burgerlijke huwelijken in Nederland in de periode 1812-1922 te bekijken op Internet.

Onderzoek in de database heeft aangetoond dat in die periode alleen in de provincie Zeeland huwelijken hebben plaatsgevonden waarbij één van de partners de naam Goedegebuur of Goedegebure droeg. Kijken we alleen naar de mannen (die tenslotte in een huwelijk alleen hun achternaam doorgeven) dan blijken er in de hele periode 1812-1922 het relatief bescheiden aantal van 157 huwelijken te zijn geweest. De mannen blijken ook nog onderling zeer nauw verwant. Zeker voor de oudste generatie geldt dat er slechts enkele gezinnen met de naam Goedegebu(u)r(e) waren, die bijna allemaal woonden in de plaatsen waar de naam ook in 2003 nog het vaakst voorkomt, op Tholen en Zuid-Beveland. 

Aantallen huwelijken volgens burgerlijke stand Nederland (feitelijk alleen Zeeland) voor de periode 1812-1922, waarbij de bruidegom Goedegebuur, Goedegebuure of Goedegebure heet.

Geen van de bruidegommen heeft een geboorteplaats buiten Zeeland, ook niet de oudsten. Enkele schaarse bronnen op Internet geven aan dat er al personen met de naam Goetgebuer in de 17e eeuw op Tholen woonden. Toch lijkt het door het kleine aantal aannemelijk dat ze uiteindelijk afstammen van oorspronkelijk West-Vlamingen. Precies zoals dat geldt voor de Quaghebeurs in Nederland, die inmiddels weliswaar Wagenbuur heten, maar die allemaal verwant zijn en afstammen van Carolus Ludovicus Quaghebeur uit Izegem in West-Vlaanderen, die rond 1790 met zijn gezin naar Zeeuws-Vlaanderen kwam.

Inmiddels meldde de heer Goedegebuure uit Geldermalsen dat zijn eigen stamboomonderzoek aantoonde dat ook de Goedegeburens in Nederland inderdaad terug te voeren zijn naar één persoon. Zij stammen vrijwel allemaal af van Marinus Leendert Goetgebeur die in 1663 in St. Annaland (op het eiland Tholen) gehuwd is. Onbekend is waar hij geboren is, maar het lijkt dus niet onwaarschijnlijk dat dat ergens in West-Vlaanderen zou kunnen zijn.

De namen Quaghebeur en Goeghebeur komen daarom van oorsprong waarschijnlijk toch uit West-Vlaanderen. In die richting duiden niet alleen deze getallen en de onderzoeken van de families zelf, ook de klankvorm van de namen zelf verraadt dat.

De invloed van het West-Vlaams dialect

Zoals boven aangestipt is het (vooral voor Nederlanders) vreemd dat beide namen van oorsprong met een "eu" gespeld worden en niet met een "uu" of "ue". Op de website van het "Woordenboek van de Vlaamse Dialecten" vinden we een kant en klare verklaring voor dat verschijnsel: 

Twee opmerkingen bij de bovenstaande tekst. De 'kwade buren' zijn er wel degelijk in Nederland, maar vermomd als 'Wagenbuur' én oorspronkelijk afkomstig uit West-Vlaanderen. De Goedegebuurs zijn dan inmiddels wel talrijk in Nederland, dat was van de 19e eeuw tot in het begin van de 20e eeuw aantoonbaar niet zo. Bovendien waren ze allemaal nauw verwant en het is dus goed mogelijk dat uiteindelijk allemaal afstammen van één of enkele West-Vlamingen. 

Waarmee de namen Quaghebeur en Goeghebeur niet alleen op grond van het geografische onderzoek, maar ook door hun vorm als West-Vlaamse namen betiteld mogen worden.

Onderzoek naar de betekenis

Nu we met grote zekerheid hebben vastgesteld dat de namen oorspronkelijk West-Vlaams zijn, kunnen we gerichter naar de betekenis op zoek. Omdat de standaardwerken bij deze namen slechts uitgaan van de meest voordehandliggende verklaring biedt een etymologisch woordenboek wellicht uitsluitsel. De woorddelen waar het dan om gaat zijn "goed", "kwaad" en "buur" of nog liever de Vlaamse versie "gebuur".

Het Etymologisch woordenboek van De Vries en De Tollenaere (Het Spectrum 18e druk 1993) geeft voor deze drie woorden de navolgende verklaringen.

Omdat de namen uit het zuiden van West-Vlaanderen komen, lijkt me de vooral in het oosten en Duitsland gebruikelijke betekenis boer of landman voor (ge)buur hier niet van toepassing. De oudst bekende vermelding van de naam Quaghebeur is uit 1293 en gevonden in Noord-Frankrijk. Mogelijk zullen beide namen dus uit de 13e eeuw of zelfs nog eerder zijn. Dat is behoorlijk veel ouder dan de meeste Nederlandse familienamen. Voor achternamen in de Benelux geldt dan ook: hoe zuidelijker het gebied, hoe eerder achternamen in gebruik kwamen. Aan de hand van deze datering moeten we dus voor de betekenis van de woorden in bovengenoemd etymologisch woordenboek uitgaan van de oudst bekende betekenis. Voor zowel goed als kwaad is er dan een interessante andere betekenis dan de hedendaagse. Kwaad kan niet alleen opgevat worden als slecht, ook als vuil. Goed kan ook passend of geschikt betekenen. Van gebuur betekent het deel buur van oudsher huis of vertrek.

Ook het Franse voisin kan naast buurman ook wijk of buurt betekenen en zelfs naburig. 

Goeghebeur of Bonvoisin zou op die manier bijna iets in de trant van "passende behuizing" kunnen betekenen en Quaghebeur of Malvoisin "Slechte behuizing". Dat klinkt meer als iets voor een plaatsnaam. In de Waalse provincie Namen is inderdaad een dorp dat Malvoisin heet, maar dat ligt dus helemaal niet in het gebied waar de namen hun oorsprong lijken te hebben.

De heer Leys kiest in zijn artikel in 1974 uiteindelijk voor de volgende verklaring. De Vlaamse familienamen zijn gebaseerd op de Franse namen Malvoisin en Bonvoisin. Wat best aannemelijk is vanwege de oudste vermelding van de naam Quaghebeur in 1293 in de provincie Pas-de-Calais en een nog eerder gevonden latijnse vorm "Malus Uicin(us)" in de plaats Hesdin, eveneens in die provincie Pas-de-Calais van circa 1110. Maar Leys doet de verklaring van de namen af met "wat ook de oorsprong van het Franse voorbeeld moge geweest zijn". En dat is jammer, maar op zich ook weer niet zo gek. 

Op grond van de hem tot zijn beschikking staande gegevens was het niet mogelijk een werkelijk goed onderbouwde verklaring te geven van de namen Quaghebeur en Goeghebeur. Ook op grond van het nadere onderzoek is dat eigenlijk nog steeds niet eenvoudig. 

Op grond van al het bovenstaande kun je wel fantaseren dat de namen mogelijk al in de twaalfde eeuw gegeven werden aan de bewoners van een plek in het huidige noorden van Frankrijk (in Pas-de-Calais) die de eenvoudige naam Voisin had ("Buurt"). Ten oosten van deze plaats bevond zich een slechtere en ten westen een betere plek om te wonen. Malvoisin en Bonvoisin dus. Zoals vele plaatsen nog altijd een goede en een minder goede kant hebben. Vlakbij dit gebied, en nog in het huidige Frankrijk, lag nog tot begin 20e eeuw de taalgrens, waardoor er een oorspronkelijk Franse en een vertaalde Nederlandse (of liever Frans-Vlaamse) versie van de namen kon ontstaan. Blijkbaar hebben 'toevallig' alleen de Malvoisins en Bonvoisins zich tot over die taalgrens gevestigd, de Quaghebeurs net erover in het zuiden van Vlaanderen en de Goeghebeurs nog verder naar het noorden, uiteindelijk zelfs tot in Nederland. 

Maar dit is speculatie en zeker geen werkelijk onderbouwde verklaring. Zoiets kun je je als niet-wetenschapper gelukkig nog wel permitteren. Maar of dit nou correct is of niet, één ding is wel duidelijk, "kwade en goede buur" is als verklaring van deze namen een veel te makkelijke optie, dát gaat aan teveel vooral geografisch bewezen feiten voorbij. En daarmee sluit ik me feitelijk dus precies aan bij de bevindingen van het eerdere onderzoek.

 

voor het laatst bijgewerkt: 23 oktober 2003

 

 

 

 

 

terug

Bronvermelding
R. Vandekerckhove (2001) : West-Vlaamse klanken in West-Vlaamse namen, in: De Tier V. en A. Marynissen m.m.v. H. Brok (red.), Het dialectenboek 6. Van de Streek. De weerspiegeling van dialecten in familienamen. Groesbeek, Stichting Nederlandse Dialecten ISBN90-73869-06-4